U okviru rubrike „Lični stav“ pročitajte tekst gospodina Steve Lapčevića, člana Udruženja Kraljevina Srbija iz Sremske Mitrovice – „O mogućnosti socijalnog monarhizma kod Srba “.
Tekstovi u rubrici „Lični stav“ predstavljaju izraz autora i nisu zvanični stavovi Udruženja Kraljevina Srbija
Vladimir Ljotić, socijalista i monarhista, prvi deo
Od kako je nedavno objavljen tekst o mogućnosti socijalnog monarhizma kod Srba (LINK) mnogi su pomislili da se radi o šali, nemogućnoj kombinaciji, o hibridu koji bi bio izuzetak u svetskoj i srpskoj istoriji i praksi, a nisu izostali ni oni koji su u samom spomenu termina „socijalizam“, odnosno „socijalnost“ pronalazili ni manje ni više nego komunizam ili boljševizam, te marksizam.
Upravo zbog njih, a sve u cilju dokazivanja da se neradi o veštačkom hibridu već o tradiciji u srpskoj političkoj istoriji, donosimo tekst posvećen Vladimiru Ljotiću, prisnom saradniku i ličnom prijatelju Kneza i kasnije Kralja Petra Prvog Karađorđevića prvom otvorenom socijal-monarhisti u srpskoj političkoj teoriji i praksi.
Vladimir Ljotić bio je jedan od najznačajnijih srpskih socijalista 19. veka, organizator ustanka u Bosni koji je u u borbe 1875. godine doveo Kneza Petra Karađorđevića. Bio je najbliži saradnik rodonačelnika srpskog agrarnog i etičkog socijalizma Svetozara Markovića, jedan od u Marksovo delo najupućenijih srpskih socijalista devetnaestog veka, lični prijatelj porodice Karađorđević i prvi prevodilac Marksovog „Manifesta Komunističke partije“ na srpski jezik.
Zbog činjenice da je od 1875. godine bio u gotovo stalnom sukobu sa Nikolom Pašićem (i kasnijim radikalima, sa kojima je sarađivao, ali nikada onoliko koliko bi mogao da je bio potpuno posvećen toj ideji), te shodno istini da se radi o ocu Dimitrija Ljotića, Vladimirova uloga u organizovanju srpskog socijalističkog pokreta bila je tokom radikalske i kasnije komunističke vlasti stavljana u drugi plan, pri čemu su nastalo upražnjeno mesto zauzimali drugi, ne beznačajni, ali ipak ne ravni Vladimiru, kao što su bili Dimitrije Mita Cenić, Đura Ljočić i kasnije Pera Todorović.
Tekst koji je pred vama podeljen je u dve celine: prva se tiče odnosa Vladimira Ljotića i Svetozara Markovića, dok se drugi bavi Ljotićevim vezama sa Knezom Petrom Karađorđevićem tokom ustanka u Bosni 1875.
Vladimir Ljotić, Svetozar Marković i Internacionala
Sa Svetozarem Markovićem, Vladimir Ljotić se upoznao još u Beogradu za vreme školovanja na Velikoj Školi kada su i jedan i drugi po prvi put došli u kontakt sa omladinskim idejama čiji je glavni protagonista bila Ujedinjena omladina srpska Svetozara Miletića i Vladimira Jovanovića. Po svršetku Velike Škole, Marković i Ljotić su se razišli, jedan je otišao u Petrograd, a drugi u Beč, prateći kao odani Karađorđevac tragediju izgnanog Kneza Aleksandra.[1]
Ipak, kako u svojim „Memoarima“ ističe Vladimirova supruga Ljubica, Ljotić se nije dugo zadržao u Beču. „Verovatno da je prava pobuda za ovakvo rešenje bila ta, što je u to vreme Vladimirov intimni drug i prisni prijatelj sa Velike škole i „Ujedinjene omladine srpske“ Svetozar Marković isto tako napustio svoje dvogodišnje školovanje u Petrogradu pa otišao u Švajcarsku, drugu otadžbinu mnogih političkih izgnanika.”[2]
U Cirihu, Ljotić produbljuje svoje veze sa bugarskim piscem, publicistom, i revolucionarem Ljubenom Karavelovim[3], ali i sa Karađorđevićima, pre svih sa Knezom Petrom, te mladim Đorđem i Arsenijem, koji su takođe stigli u glavni grad Švajcarske. Do kraja zaljubljen u ruske socijaliste, čita Černiševskog, prvi na srpski jezik prevodi poznatog narodnjačkog autora Petra Lavroviča Lavrova kao i poznata Lasalova dela: „Promišljanja o Ustavu“, „Šta je to lažna ustavnost“, „Radnički program u naročitoj vezi današnjeg istorijskog razvitka i pokreta radničkog“, aktivno prati rad Centralne sekcije prve Internacionale čiji je član, prevodi „Manifest Komunističke partije“ i stalno se dogovara sa Svetozarom Markovićem o stvaranju novog političkog delatnog obrasca. O tome njegova supruga veli: „Osim čitanja ruskih socijalista, Ljotić, znajući dobro nemački, studira nemačku socijalističku literaturu, naročito Marksa, tvorca programa „Međunarodnog udruženja radnika protivu kapitala“, poznatog pod skraćenim imenom „Internacionala“. Centar ovog pokreta bila je Švajcarska, te se Ljotić mogao izbliže upoznati sa njenim radom.“[4]
Koliko je Vladimir Ljotić bio prisutan u Internacionali, svedoči i podatak da je bio stalno aktivan na sastancima koje je u ženevskom hotelu „Templ junik“ održavala njena Centralna sekcija. Takođe, treba istaći i to da se među inače malobrojnim dokumentima iz Vladimirove zaostavštine koji se odnose na ovo doba[5] nalazi i pismo koje je Ljotić 16. decembra 1872. godine uputio Johanu Bekeru jednom od najbližih Marksovih saradnika u kojem ga obaveštava o dešavanju u srpskom omladinskom pokretu.[6]
Ono što je za nas naročito zanimljivo i što na ovom mestu treba posebno istaći, jeste činjenica da Ljotiću kao pokloniku doma Karađorđevića[7] nikada nije smetalo niti škodilo članstvo u Internacionali, kao ni to što je njegov najbolji prijatelj Svetozar Marković bio republikanac. Takođe, ni samom Svetozaru nije smetalo to što je njegov drug bio oduševljeni Karađorđevac. Šta više, ostalo je zabeleženo u Ljubičinim „Memoarima“ i to da je kneginja Persida, znajući za bedu u kojoj su srpski socijalisti živeli i školovali se, a poštujući njihova pregnuća na polju podsticanja nacionalne borbe, rado pomagala ove srpske političke i kulturne radnike. Kneginja je, između ostalog, jedno vreme pomagala i Vladimira Jovanovića, kao i jednog od Svetozarevih najbližih saradnika, profesora na Velikoj Školi, dr Dragišu Stanojevića koji je svojevremeno izdao i jedan antimonarhistički spis pod nazivom „Republika“.
„Isto tako, u nevolji mnogo puta pomagala je poznatog narodnog borca i stradalnika Vasu Pelagića i mnoge druge, pored pomoći koju je Knjaz u mnogo slučajeva, činio književnicima: Jaši Ignjatoviću, Joksimu Noviću – Otočaninu, dr Jovanu Hadžiću i drugima.”[8] Mnogi autori skloni su (i to sa punim pravom) stavu da je zahvaljujući vezama koje je sa srpskim socijalistima, republikancima i drugim demokratima preko Vladimira Ljotića ostvario Knez Petar i došlo do toga da budući kralj prevede čuveni spis Džona Stjuarta Mila „O slobodi“[9].
Bilo kako bilo, u svom političkom radu, Vlada je od početka do kraja bio uz Svetozara Markovića. Sa njim se, između ostalog spremao i za veliku Skupštinu „Ujedinjene omladine srpske“ 1870. godine, na kojoj je došlo do prvog razlaza sa liberalnom grupom Vladimira Jovanovića. Marković je, po svemu sudeći, direktno iz Vladimirove kuće otišao da priprema omladinu u Srbiji, dok je Ljotić, budući da mu je usled porodične podrške Karađorđevićima, bio zabranjen ulazak u Otadžbinu, ostao da ovaj posao obavlja u Novom Sadu.
O tim danima Ljubica Ljotić veli: „Pred samu Skupštinu, izađe u „Pančevcu“ predlog petnaestorice za organizaciju omladine srpske. Taj predlog, pored prvopotpisanog Svetozara Markovića, potpisao je i Vladimir Ljotić. Predlog je upravo bio nov program radikalno – socijalistički i bio u novim, slobodoumnim idejama. Posle te skupštine, na kojoj ovaj predlog nije potpuno prihvaćen zbog liberalne beogradske omladine, Ljotić ostaje još neko vreme u Novom Sadu, gde se otvara veliko polje rada i borbe sa beogradskim liberalima, koja se sa skupštine prenela u štampu. Tako je nastala borba ove grupe Markovićeve sa liberalima i u idućoj i poslednjoj skupštini Omladine u Vršcu, gde dođe do oštrog sukoba između njih, Vladimir Ljotić iznese predlog na ovoj skupštini, da omladina prekine svaku solidarnost sa svima vladama. Taj predlog je bio upravljen protiv beogradskih liberala. Za njega su glasali 15 omladinaca i on je propao. To je bila poslednja skupština Omladine srpske, jer je madžarska vlada zabranila dalji rad udruženju.”[10]
Kao aktivni član socijalističkog omladinskog pokreta, Vladimir je aktivno sarađivao sa listom „Pančevac“ u kojem je objavio čitav niz članaka, tekstova, analiza i rasprava. Ovaj list doneo je u svom 29. broju od 1870. godine i u Srba prvi prevod Marksovog „Komunističkog manifesta“ iz pera izvesnog „Jerkovića“. I mada je i danas misterija ko se pod ovim pseudonimom zaista krije (iako se sa punim pravom „sumnja upravo na Ljotića koji je odlično poznavao nemački jezik i bio je, kako smo već videli, u samoj žiži zbivanja u Internacionali i njenoj Centralnoj sekciji“[11]), u svojim „Memoarima“ Vladimirova supruga Ljubica tvrdi da je upravo njen muž bio autor tog prevoda; „Pod pseudonimom Jerković, krio se Vladimir Ljotić, da ne bi ovim poznatim ozloglašenim karađorđevskim imenom pred beogradskom vladom naudio ovim novim idejama, koje je on tako oduševljeno primio i vatreno zastupao, i svojim prijateljima, koji su već inače rđavo gledani i gonjeni[…]
„Uz taj „Komunistički manifest“ izašao je i Ljotićev značajan predgovor, koji je bio njegova politička ispovest. Njega citira i Skerlić, neznajući mu pisca. “[12] Tako Ljotić u predgovoru između ostalog veli: „Mi smo svi proleteri i to je razlog više, da zabacimo svaku borbu za dinastiju i tesnogrude reforme, pa da svom snagom otpočnemo borbu za načelo… Ko uopšte misli za narod da radi, evo mu posla… Obično se do sad govorilo: „Napred, a kuda? To se nije umelo reći. To će nam valjda ovaj manifest umeti da kaže. A nesumnjivo da će i kazati svakom, ko nije kod očiju slep. Nadamo se da će ih malo biti.“[13]
Da je Vladimir Ljotić, potonji konzul i otac Dimitrija Ljotića zaista autor prvog srpskog prevoda „Manifesta Komunističke partije“, utvrdio je u svom radu „Da li je Vlada Ljotić preveo „Manifest Komunističke partije“ 1871. godine“ i Đorđe Ignjatović.[14] Do ovog zaključka, Ignjatović dolazi na osnovu analize rukopisa, stila pisanja i komentara koji se po ovom autoru u potpunosti podudaraju sa načinom na koji je pisao Vladimir Ljotić. Ti se, piše Ignjatović „vidi iz jezičke analize ovog prevoda i natpisa njegovog u „Pančevcu“.“[15]
Ljotić je tokom 1872-73. godine, uz Markovića bio i jedan od osnivača srpske sekcije Internacionale,[16] koja je imala za cilj da osnovne postulate internacionalnog socijalizma prilagodi srpskim mogućnostim, uslovima i potrebama u čemu su srpski socijalisti, u krajnjem, i uspevali.
Kad god je boravio u Novom Sadu, Ljotić se najviše družio sa Svetozarom Markovićem. Posebno prisne veze, srpski socijalisti imali su sa direktorom novosadske gimnazije Ninkovićem, odnosno sa njegovim kćerima Milicom i Ankom, koje će postati prve srpske feministikinje.[17] Zajedno sa Svetozarom, Vladimir je sestre školovao, upućivao ih na Černiševskog i uticao na to da ih otac pošalje na studije medicine u Cirih. Ubrzo, Svetozar se zaljubio u Milicu, a Vladimir u Anku[18], ali su te ljubavi, ako je verovati Ljubici Ljogić, uvek ostajale platonske i nedodirljive.[19]
Kada god bi se od policije sklanjao u Novi Sad, piše Ljubica Ljotić, Svetozar Marković bi svoje dane provodio u Vladimirovom stanu[20] u kojem je u krajnjem i dovršio svoj rad na „Srbiji na Istoku“. Upravo ta istina uticala je da je, nakon razlaza sa Markovićem, Vladan Đorđević preko liberalne štampe panjkao lidera srpskih socijalista da je stupio u tajne veze sa Karađorđevićima, a sve u cilju obaranja doma Obrenovića. Marković i Ljotić ostali su bliski celoga života, a za Svetozara, Vladimir će uvek imati samo reči hvale, smatrajući ga za jednog od najvećih srpskih sinova.
„Ova dva druga i prijatelja, podjednako meke i idealne duše na koje je ruski uticaj ostavio istinske i duboke tragove, ostali su do kraja, kako su samo težili i želeli da budu: „novi“ i „bolji“ ljudi i to Svetozar do svoje prerane smrti, a Ljotić do kraja svog života, kad je u tom ostao usamljen među ostalim prijateljima, koji su se otpočeli, kao praktični ljudi, vraćati običnim nazorima praktičnog života[…]
[…]Jedini prijatelj u koga se nikada nije razočarao, bio je Svetozar Marković. U toliko mu je on bio draži i miliji od ostalih. To nikada i ničim pomućeno prijateljstvo ostalo je Ljotiću do kraja života – i u njegovoj sumornoj predvečernjoj razočaranosti – jedina svetla etapa iz mladosti, na kojoj je on svoju uvređenu i bolnu dušu tešio i odmarao.”[21]
Svoj doprinos razvoju socijalizma, Vladimir je dao i saradnjom u „Radeniku“, prvom socijalističkom listu u Srbiji i na Balkanu, kojeg je Marković pokrenuo 1871. godine. Po svemu sudeći, upravo je Vladimir Ljotić bio taj koji je Markoviću, zahvaljujući prepisci sa knezom Petrom koji je u to vreme kao francuski oficir ratovao protiv Prusa, preneo vest o izbijanju Pariske komune.
Interesantno je da je upravo Vlada Ljotić bio jedini srpski i slovenski potpisnik „Bratskog pozdrava saveznicima pariske komune od nemačkih i nemačko-švajcarskih radnika u Ženevi“, koji je potpisan „shodno jednoglasnoj odluci“ donetoj na skupštini ovih radnika održanoj osmog aprila 1871. godine. Ova činjenica ne samo da dodatno otkriva da je Vladimir Ljotić bio veliki pobornik Komune, nego baca još jedno svetlo na prečeste tvrdnje da je upravo on bio taj koji je o ovom događaju Markoviću i „Radeniku“ slao ako ne sve, a ono najvažnije informacije, te da je bio izuzetno prihvaćen od socijalista svoga doba. Ovom u prilog ide i podatak da je tekst podrške potpisan u spomenutom „Templ juniku“ što van svake sumnje potvrđuje stav o visokom poštovanju koje je Ljotić uživao u Internacionali.
U ovom tekstu se između ostalog komunarima poručuje da istraju u svojoj borbi i ratu „protiv bande monarhista koji su zasedali u Versaju, čija su ovlašćenja ponikla na čudnovat način“[22]
„Braćo u Parizu“, veli se na kraju ove podrške, „čak iako biste, uprkos naporima i krvavim žrtvama, morali da podlegnete najmoćnijim sredstvima vlasti i laži i podmuklostima, rat bi odmah buknuo utoliko energičniji i sveopštiji kao revolucija koja je izrasla iz stvarnih prilika koja istorijski pozvana treba da osveti socijalno vreme, i koja se ne može uništiti nikakvom silom, čak ni sopstvenim greškama niti pogrešnim potezima, već se, uprkos svim povremenim porazima, stalno uzdiže sve dok ne dođe do toga da pobedonosna postoji za sve i za sva vremena.
Neka živi Pariska komuna!
Neka živi revolucija proletarijata!
Neka živi crvena republika!“[23]
Kao potpisnici navedeni su: Beker, Lihtenberg, Luis Vajs, V. Rau, Šo, V. Verzer, E. H. Jahrig, S. Kenenberg, E. Majer, Bruno Gutsman, Vlado M. Ljotić, Karl Boruto, Buharc Konig Probst, Ed. Satler, E. Hoferer, I. Cigler, A. Cimerman.[24]
U vreme nakon Komune i nakon razlaza u „Ujedinjenoj omladini srpskoj“, u dogovoru sa bratom Jevremom, Svetozar doprinosi osnivanju „Družine za ujedinjenje i oslobođenje srpsko“, koje je vođeno serdarom Mašanom Vrbicom i Vasom Pelagićem spremalo tajne komitete za organizovanje ustanka protiv Turske. Shodno svojoj turkofilskoj i kompromiserskoj politici, srpska vlada, ista ona koja se navodno borila za „Veliku Srbiju“ zabranjuje rad „Družine“, a njeno rukovodstvo hapsi i progoni.
Neodustajući od svog nacionalnog i socijalnog programa, Marković je već osnovao „Centralni revolucionarni oslobodilački odbor“ koji je nastavio rad „Družine“, u čemu mu punu podršku pruža i Vladimir Ljotić. Vrlo brzo i ovaj Odbor[25] je uspostavio veze sa Srbima u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji, Slavoniji i Hrvatskoj, sa Bugarima i Rumunima a sve sa ciljem da se, u skladu sa načelima proklamovanim u „Srbiji na Istoku“, na Balkanu podigne opšta nacionalna revolucija koja će doneti Balkancima toliko željenu slobodu i tako ispuniti zavet dat još pred „Ujedinjenom omladinom srpskom“.
„Taj veliki, uzvišen i dotle još neizveden program ovih vladom optuživanih izdajica zemlje, i iz zemlje izgnanih komunista, bio je u stvari najnacionalniji program na koje je radila ova oduševljena grupa mladih ljudi. Ostvarenje toga bilo je mučno, teško i opasno u izgnanstvu i na tuđoj teritoriji, i samih, ovim ugroženih. Ali, pored svih opasnosti, borcima nije kuraži nedostajalo. Osnovan je Odbor, da toga radi održava veze sa istaknutim nacionalistima Srbima, ciriškim socijalistima, rodoljubima iz svih naših krajeva. Ovaj je odbor održavao veze sa Hrvatskom i Slavonijom preko Manojla Hrvaćanina, sa Bugarima preko Ljubena Karavelova, sa Bosnom preko Vase Pelagića. Takođe je održavana veza i sa ostalim srpskim pokrajinama. Ali taj Odbor nije bio duga veka… pošto je Austrija tog trenutka ugušila klicu docnijeg bosanskog ustanka.”[26]
Nedočekavši ustanak u Bosni i Hercegovini, kao ni rat sa Turcima, Marković je umro 1875. godine, u 29. godini života. Bio je to težak udarac za Vladimira Ljotića i omladinski nacionalni i revolucionarni pokret. Saznavši za preranu Svetozarevu smrt, Vladimir je 28. februara napisao najpoznatiji nekrolog osnivaču srpskog socijalizma u kojem je još jednom potvrdio čvrstu povezanost sa Markovićevim likom i delom.
Vladimir Ljotić i Knez Petar u ustanku 1875.
Svetozara više nije bilo, ali je zato ustanak koji je i on svim srcem spremao buknuo nedugo posle njegove smrti. Zahvaljujući upravo socijalistima, a pre svih Vladimiru Ljotiću, u Bosnu stiže Knez Petar, budući Kralj Oslobodilac.
Prve kontakte sa Knezom Petrom, a u vezi sa ustankom u Bosni, Vladimir je ostvario još 1873. godine u Nici, u saradnji sa Svetozarem Markovićem koji je, kao što smo već rekli, bio prilično posvećen u čitavu stvar. „U sve te poduhvate”, piše Ljubica Ljotić, „bio je posvećen i Knez Petar. Ali zato, njegovo zvanično učešće do početka Ustanka, sem Ljotića i Svetozara niko drugi nije znao.“[27]
Nakon Nice, razgovori su nastavljeni u Parizu, Beču, Novom Sadu. Kao posebno značajan, Ljubica ističe drugi po redu susret u Nici, koji se odrigrao tokom zime 1874 – 1875. i na kojem su postavljeni istinski temelji revolucionarne akcije.
„Tu, pošto su razmotrene sve okolnosti, pod povoljnim vestima o agilnom i plodnom radu bosanskih prvaka, koji su svojim vezama i svojom popularnošću položili solidan temelj budućoj državnoj akciji, Knjaz je bio ushićen i oduševljen i nije više sumnjao u uspeh dela kome će se na čelo staviti. Braća Hrvaćani, Vasa Pelagić, istaknuti narodni borac, zbog toga toliko gonjen od Turaka, i odveden na zatočenje u Malu Aziju, Kosta Ugrinić, Sima Davidović, Sima Bilbija, braća Karani, to su bila imena koja su mogla sakupiti oko sebe ljude, sa kojima su posle stvarani Odbori, čija je uloga bila velika u prikupljanju ustaških četa.“ [28]
U svojoj oceni Markovićevog odnosa prema Bosni, Ljubica Ljotić je, smatramo, sasvim precizna, ističući da su Svetozar i njegovi drugovi bili jedini istinski naslednici srpske državotvorne politike koja je, naročito po ubistvu kneza Mihaila u potpunosti bila zamrla. Bila je to politika nacionalnog i balkanskog oslobođenja i ujedinjenja, dopunjena onim što je Jaša Tomić svojevremeno nazvao „pitanje hleba“.
Iz sačuvane Ljotićeve prepiske koju publici na uvid iznosi njegova supruga, jasno se vidi da je Vlada planirao da još tokom 1874. godine tajno i u društvu sa knezom Petrom poseti Bosnu, što su oni, kako saopštava Ljubica Ljotić i učinili tokom proleća 1875. godine.
„Početkom prvih lepih dana, Ljotić je napustio Nicu i zajedno sa knjazom Petrom obišli su razne krajeve Hrvatske, Slavonije i Bosanske Krajine, u cilju kontrole da vide kako je stvar napredovala. U Zagrebu su se sastali sa Guteđom, a odatle po Bosanskoj Krajini sa ostalim prijateljima, najbrižljivije čuvajući knjažev inkognito koji je bio pod imenom majora Petrovića. Da se tajna ne bi mogla ničim naslutiti, Ljotić čije veze sa Knjazem su bile poznate, morao je svoje prisustvo brižljivo zaklanjati u senci svoga prijatelja Maše Hrvaćanina[29], koji je bio jedan od malog broja onih koji su bili posvećeni u ovu tajnu njihovog pokreta. I to Ljotićevo zaklanjanje toliko je uspešno bilo, da i pored njegove toliko značajne uloge u pripremama, a docnije i u samoj akciji, da je on tako reći, ostao nepoznat, da ga malo pisaca o Bosanskom ustanku tek uzgred spominju.”[30]
Poslednje pismo pred početak ustanka, Vladimir, koga u svojim „Dnevnim zapiscima“ Knez Petar vodi pod šifrom „200“[31], uputio je mladom Karađorđeviću početkom jula meseca 1875. godine.[32] U ovom pismu, kako Knez Petar izveštava, budući ustanički vođ informisan je da je podizanje ustanka konačna stvar i da je samo pitanje momenta kada će se u borbu krenuti. Ubrzo potom, izveštava dalje Petar, stiglo je od Ljotića još jedno pismo u kojem Vladimir moli Kneza da za potrebe nastajućeg ustanka sakupi još novca, što je Petar učinio i već polovinom jula iz Pariza prelazi bliže Bosni, u Beč.[33]
„Ja sakupih jedno 900 francs i odma telegrafišem 554[34] da javi 200 da ja dolazim. I tako 18. Julija krenem se iz Pariza za Beč i dođem – 20. Odsednem u Hotel Holler pod imenom Martini Kaufmana iz Trsta.“[35]
U Beču, Petar boravi sve do pred kraj avgusta, gde preko svog oca kneza Aleksandra i srpskih socijalista emigranata sakuplja novac za ustanak, a ubrzo potom odlazi po dogovoru sa Vladimirom Ljotićem u Rijeku, u koju će ubrzo stići i sam Vlada.[36]
I mada je želeo da se što pre priključi ustanicima u Hercegovini koja je već bila u plamenu, Petar se iz Rijeke ponovo krajem avgusta vratio u Beč, u kojem su socijalisti nastavili da preko kneza Aleksandra i Vladimirovog oca Mite sakupljaju novac za ustaničke potrebe. Za to vreme, kako beleži knez Petar, Vladimir Ljotić odlazi najpre u Trst, pa u Dubrovnik gde se sreo sa starim socijalistom i bakunjistom, Manojlom Mašom Hrvaćaninom. Saznavši da knez više nije u Rijeci nego u Beču, Maša je, veli dalje budući srpski kralj, rekao Vladimiru Ljotiću da uskoro počinje i ustanak u Bosni te da bi bilo dobro da kao istaknuti vojnik, oficir i Karađorđev unuk, Petar krene u tom pravcu i baci se na posao organizovanje bosanskih četa pošto „tamo nema nikog“. [37]
Ubrzo nakon susreta sa Hrvaćaninom, Ljotić odlazi u Beč i sa Petrom krajem avgusta dogovara što skoriji prelazak u Bosnu i to najpre u Dubicu.
„To i bi. Pođem rano sutradan, dođem oko jedanaest i po u Sisak, tu uzmem odma kola, koja me dovedu prekosutra ujutru u šest sati u Dubicu. Na putu čujem da su Turci popalili sva sela naša koja se na granici nalaze i da ustanak traje već osam dana, i to da je počeo u Kozari u manastiru Moštanici.
U Dubicu dođem pravo kod Maše i javim mu da ću se ubuduće zvati Pero Petrović. Maša[38] je bio slab od nekog vremena i ležao je, a njegov mlađi brat Mojica[39] zastupao ga je svuda i u svim poslovima. Kod Maše nađem se sa pop-Milem Opačićem Mijukom i sa drugim ličnostima koji su radili na ustanku.
Odseo sam u birtiju, koja se nalazi preko puta Mašine kuće. Tu sam imao priliku za ručkom upoznati se sa više Bošnjaka, koji su pobegli i koji tobože rade da ustanak potkrepe i Bošnjake da na to nagovaraju. Ali nijedan od tih mili braća nije bio nameran, niti sam da kupi ljude, niti da je predvodi i da pođe napred. Ponajviše trgovci i imućniji ljudi, ali kukavice!“[40]
Posle par dana provedenih u Dubici, Mojica Hrvaćanin i Stojan Ugrinić, takođe socijalist, preveli su Petra do Kostajnice, a ubrzo potom, pošto je postao „sumnjiv“ u Dubici, knez u dogovoru sa Mašom Hrvaćaninom odlazi u Crkveni Bok kod izvesnog sveštenika Steve Kotura koji ga je skrivao. Ovde je Petar proveo nekoliko dana i za to vreme, kako sam piše, ne mogavši da izdrži, Maša je svome bratu otkrio stvarni identitet Pera Petrovića. „Od tog doba“, veli tužno knez „počeće se da se protivu mene radi.“[41]
Iz Crkvenog Boka, Petar odlazi za Jasenovac, a odatle u dogovoru sa Mojicom Hrvaćaninom za Staru Gradišku, gde su se počeli sakupljati ustanici. U Gradiški, Petar se ponovo susreo sa socijal-anarhistom Stojanom Ugrinićem koji ga je, mimo kneževe volje, ubeđivao da se strpi do konačnog prelaska u Bosnu.
U Sisku, Petar se 30. avgusta ponovo sreo sa Vladimirom Ljotićem koji je došao da utvrdi poslednje činjenice pred knežev prelazak u Bosnu. Iz Siska, Ljotić je prešao u Dubicu, kasnije u Jasenovac i najposle u Gradišku.[42] Pred rastanak, kako veli sam knez, Vladimir je mladom Petru skrenuo pažnju da se čuva Petra Petrovića – Pecije koji ga je tražio i za koga se sumnjalo da je od kneza Milana otposlat da ubije budućeg srpskog kralja.[43]
Knez i Ljotić su se rastali drugog septembra kada Vladimir odlazi najpre u Zagreb, odakle prelazi u Beč, Boksek i najposle Bukurešt, kako bi preko svog oca, kneza Aleksandra i Bugarskog komiteta nastavio sa prikupljanjem novca i oružja za ustanike.[44]
Vladimira Ljotića vidimo već 17. septembra u Kostajnici[45], odakle izveštava kneza Petra da je deo potrebnog naoružanja stigao te ga poziva da pod hitno dođe k njemu. U ustanak, Petar se i zvanično uključio 28. septembra prelaskom u rejon Ćorkovače (Bužim), na samoj granici „austrijske“ i „turske“ Krajine. Sa Vladimirom, Petar se prema sopstvenom svedočenju susreo i šestog i sedmog februara 1876. godine u Sisku.[46]
Poštujući odluke Jamničke skupštine i strahujući da će, kako sam veli, Srbija usled njegovog prisustva u borbama, otkazati pomoć bosanskim ustanicima, knez Petar je nevoljno prve nedelje jula meseca 1876. godine napustio Bosnu[47], a srpski socijalisti, bivajući u teškom položaju i pritisnuti Milanovom policijom, zahtevali su od svog prijatelja Vladimira da se ogradi spram njih i spram prijateljstva sa Petrom Karađorđevićem koji se u očima kneza Milana dodatno „kompromitovao“.
„Tu tešku misiju, socijaliste iz Srbije[48], jer Bosanci su ostali uvek sa Ljotićem, natovarile su drugu Đuri Ljočiću, da jednim pismom u ime svih drugova dostavi Ljotiću taj ultimatum. Na to pismo, koje nam je nestalo, odgovorio je Ljotić 15. jula 1876. godine Đuri Ljočiću, dakle odmah po završenom ustanku. Iz njega se da videti sadržina i pisma Đure Ljočića. Ovde ćemo izneti glavne pasuse tog odgovora:
„Prvo pismo koje mi od tebe stiže od kad se rastadosmo, ti završuješ ovim rečima: „Ja bih ti još jednom preporučio da raskineš svaku vezu sa tim ljudima, ili na vazda da se javno odrekneš od sviju tvoji drugova“.
Neću da te pitam, što mi po obećanju nisi davno pisao i izvestio me o stanju stvari, koje te je, po sadašnjem tvom pismu sudeći u užas dovelo. Neću da te pitam zašto nisi to tvoje pismo i faktima potkrepio. Pa neću da te pitam ni za uzročnik ovog tvog završavajućeg alternativa, koji liči upravo na kategorički imperativ i upućuje me na sumnju da si mi toga radi baš i napisao celo pismo.
Ja ću sve da ostavim na stranu, niti ću da ispitujem tačnost tvojih razloga, kojima glavni uslov fali. Hoću tvoje pismo da smatram kao obično prijateljsko, i kao takvo da ga čitam i tumačim bez ikakvih zadnjih misli. I kao mom Đuri, mom drugu i prijatelju, mojemu drugom „Ja“, jer ja tako prijatelje smatram, da ti odmah rečem, da me je tvoje pismo iznenadilo. Čitajući ga, ja sam se često pitao, da li je moguće, da se mi tako slabo poznajemo, da tako malo poznajemo misli jedan drugoga, kada pored sve uzajamne nežnosti moramo sa zebnjom jedan drugog da gledamo u oči!? Je li moguće da su svi naši dosadašnji odnosi samo zato postojali, da se između nas provalija načini! Je li moguće, da čovek čoveka, u isti mah i iskreno za prijatelja i za podlaca smatra? Kako bi ti nazvao ljude, koji uviđaju kod nekog nepoštenje, ali kao takvog smatraju ga, tek pošto im on izričnu dozvolu za to da? Kakvi su to odnošaji među takvim ljudima i na šta se oni udružuju?
… Šta hoćemo mi upravo? Ujedinjenje Srpstva. To ujedinjenje pretpostavlja oslobođenje, a oslobođenje Srpstva ne biva bez propasti Turske, pa i Austrije. Da li nama može biti, prema tome glavna briga, hoće li crnogorska kapica zameniti beogradski generalski šešir, ili obratno? Onda se mi ne razlikujemo od Liberala koje kritikujemo. Ili još crnje, da se pokrijemo ušima i da priznamo da ne znamo šta hoćemo i šta želimo.
Ne moj Đuro, u stvarima gde se naroda, gde se ideje i njenog ostvarenja tiče, ševrdanja nema. Transakcija, ako ih mora biti, neka budu. Ali one ne smeju, ni u kakvom slučaju, načelo da potru. To su u nekoliko aksiome, koje političkim radenicima moraju vazda pred očima biti, inače mogu postati sateliti, ili satelitu satelit, a da to i ne znaju…“[49]
Braneći dakle stav da ideja oslobođenja i ujedinjenja srpskog mora biti osnov svake borbe i merenja kvaliteta prijatelja, Vladimir je stao uz Kneza Petra[50], ostajući, zapravo, i na strani svojih prijatelja, za koje je smatrao da će, sa protokom vremena shvatiti i ispraviti svoje greške. Na taj način, Pašić, koji će kasnije tobože biti poštovalac Kralja Petra, naterao je Ljotića da uradi ono što Svetozar Marković od njega nikada zahtevao. Da bira i da se odriče svojih prijatelja.
Rešivši da ostane uz Karađorćeviće, iste 1876. godine, Vladimir postaje lični sekretar i najpouzdaniji prijatelj starog Kneza Aleksandra, a kada je knez sa porodicom došao na svoje imenje Boksek, u blizini Arada, u novi dom Karađorđevića preselio se i Vladimir Ljotić. Dane u kojima se srpska ustanička vojska stapala sa regularnim beogradskim i cetinjskim vojnicima, Vladimir provodi u razgovorima sa Knezom i poljskim radovima, podučavajući mladog kneza Đorđa. Najčešći knežev gost bio je njegov stari prijatelj i saborac, Vladin otac Mita, koji je Knezu prenosio vesti iz Otadžbine, ali i iz Bugarskog komiteta u Vlaškoj na čijem je čelu stajao Ljuben Karavelov, a za šta su se i knez i Vlada Ljotić konstantno raspitivali.
U bosanskom ustanku, nakon povlačenja vojvode Mrkonjića, Ljotić više nije direktno učestvovao, a o dešavanjima zapadno od Drine saznavao je preko pojedinih ustanika i još više preko emigrantske štampe i čijem je pisanju, a u saradnji sa Knezom Petrom i sam povremeno sudelovao.
Autor teksta – Stevo Lapčević, član Udruženja Kraljevina Srbija iz Sremske Mitrovice
FUSNOTE
[1] Nakon srpske revolucije 1848. godine, u kojoj je učestvovao kao dobrovoljac, Dimitrijev otac Mita postaje pomoćnik Upravnika beogradske varoši, a bio je i smederevski kandidat za „Svetoandrejsku skupštinu“, ali je njegovu kandidaturu suspendovao Garašanin pošto je znao da je Ljotić veliki privrženik Kneza Aleksandra Karađorđevića kojeg su „Ustavobranitelji“ želeli da obore. Više o tome: Ljubica Vl. Ljotić: „Memoari“, Minhen 1972. godina.
O samoj „Svetoandrejskoj skupštini“ na kojoj je energično branio prava kneza Aleksandra, Mita nije nikada imao lepih reči, uvek ističući da je bila sastavljena od „policijskih činovnika”. Tako, u jednom pismu sinu Vladimiru, Mita veli da je u opštem metežu koji je nastao tokom i neposredno po okončanju Skupštine čak i potegao pištolj na Garašanina. Ipak, 22. decembra 1858. godine, Beograd je napustio knez Aleksandar, a u njegovoj pratnji bio je i naoružani Mita Ljotić. Iza sebe je ostavio i svoje imanje i porodicu.
[2] Ljubica: 51.
[3] Karevelov se sa puno prava smatra začetnikom srpskog realizma u književnosti. Bio je pobornik srpsko-bugarske saradnje i bratstva. Vladimir Ljotić bio mu je kum na venčanju sa Srpkinjom Natalijom.
[4] Ljubica: 52.
[5] Najveći broj njih je nestao tokom Prvog svetskog rata.
[6] Prilikom proslave dvadesetogodišnjeg pesničkog rada Jovana Jovanovića Zmaja u Novom Sadu 1. Novembra 1873. godine, „ozloglašeni komunista“ kako je novosadski veliki župan Andreja Flat nazvao Vladu Ljotića, izpio je zdravicu u kojoj je rekao da narod može naći sovje dobro i svoje blastanje samo u komunističkom učenju: stoga je stavio na srce narodnim pesnicima da neguju to učenje.“ Ignjatović: 105
[7] Ali i obratno, prim. aut.
[8] Ljubica: 52.
[9] „Knez Aleksandar i njegov sin Petar burno su motrili ne samo na zbivanja u Srbiji, nego i na pokrete u evropskom delu Turske; događaje u Austro-Ugarskoj i Rusiji takođe su pažljivo pratili. Okupljali su političke emigrante i nezadovoljnike iz Srbiji, a bili su u vezi i sa srpskim pitomcima na strani. Karađorđevića dom pomagao je neke od tih emigranza. Petar A. Karađorđević se preko svog prijatelja Vladimira Ljotića, socijaliste, upoznao sa radom Ujedinjene omladine srpske i srpskih socijalista.“ – Dnevni zapisi jednog ustaša o Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875-1876. godine, Beograd, 1983. godina, str. 10-11.
[10] Ljubica: 54.
[11] Ljubica: 54.
[12] Ljubica: 55.
[13] „Manifest komunističke partije“, „Pančevac“ 1871. Godina.
[14] Rad je kao separat iz Zbornika muzeja Srbije br. 28, 1994. objavljen 1997. godine u Beogradu.
[15] Ignjatović: 96.
[16] Sekcija je tokom prve polovine 1872. godine dobila i svoju štampariju koju je pomagao lično stari Mita Ljotić, Vladimirov otac.
[17] Naravno, ovaj termin treba razumevati drugačije od ovovremenog u onoj meri u kojoj su se ondašnje žene borile za pravo na školovanje i uopšte ravnopravniji status u društvu. One su takođe smatrale, kao što je slučaj sa Milicom Tomić, suprogom Jaše Tomića i ćerkom Svetozara Miletića, da žene treba podučavati i novim ženskim zanatima i znanjima koja mogu da pomognu u svakodnevnom životu. U tu svrhu, Milica je čak osnovala i vodila list „Žena“.
[18] Ljubica: 57.
[19] Milica Ninković kasnije se udala za Peru Todorovića.
[20] Ljubica: 58.
[21] Ljubica: 59.
[22] Marković, Celokupna dela, 15. Str. 45.
[23] Marković, Celokupna dela, 15. Str. 46.
[24] Marković, Celokupna dela, 15. Str. 46.
[25] Interesantno je istaći i to da je u ovom Odboru bilo aktivno mnoštvo srpskih oficira, među kojima i potonji Vojvoda Radomir Putnik.
[26] Ljubica 61, 62.
[27] Ljubica: 69.
[28] Ljubica: 80.
Vrlo brzo, kako smo već u par navrata naveli, razvila se omladinska revolucionarna mreža koju su vodila braća Manojlo i Moja Hrvaćani, Kosta Ugrinić i Vaso Pelagić, te omladinci iz Srbije: Pašić, Todorović, Velimirović, Ljotić, Cenić i drugi. Veliku posvećenost idealu slobode posvedočio je i Dimitrijev brat Lazar Cenić, mladi lekar, član Markovićeve grupe u „Ujedinjenoj omladini srpskoj” i ustanik u četi vojvode Petra Mrkonjića, koji je poginuno na Kozari 1876. godine. Sahranjen je u Bosni, kod manastira Moštanice. Zbog ove žrtve, slobodarska Švajcarska je Lazaru podigla i spomenik u Ženevi. Ljubica: 79, fusnota 12.
[29] Maša je bio anarhista, bliski saradnik Bakunjina. Jedno vreme, Bakunjin je živeo u njegovom stanu u Cirihu.
[30] Ljubica: 80.
[31] Dnevni zapisi jednog ustaša str. 105.
[32] Dnevni zapisi jednog ustaša str. 17.
[33] Više o tome u: Dnevni zapisi jednog ustaša o Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875-1876. godine.
[34] Pod ovim brojem krio se, prema Petrovom šifrarniku, još jedan socijalist Nikola Nešić, prim. aut.
[35] Dnevni zapisci jednog ustaša o Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875-1876. godine, Begrad, 1983. godine, str. 17.
[36] U Rijeci, Knez Petar je otseo u Hotel Europa i to pod imenom K. Gregor, fabrikant „aus Siebenburgen“.
[37] Dnevni zapisci jednog ustaša o Bosansko-hercegovačkom ustanku 1875-1876. godine, Begrad, 1983. godine, str. 19.
[38] Misli se na Manojla Hrvaćanina, prim. aut.
[39] Moja Hrvaćanin, značajno je spomenuti, suđen je 1908. godine u Zagrebu kao jedan od „veleizdajnika“ zajedno sa braćom Pribićević i bio osuđen na sedam godina robije.
[40] Dnevni zapisci jednog ustaša, 20.
[41] Dnevni zapisci jednog ustaša, 21.
[42] Dnevni zapisci jednog ustaša: 23.
[43] Dnevni zapisci jednog ustaša: 24.
[44] Dnevni zapisci jednog ustaša, 24.
[45] Dnevni zapisci jednog ustaša: 28.
[46] Dnevni zapisci jednog ustaša: 62.
[47] Dnevni zapisci jednog ustaša: 103.
[48] Na čijem se čelu nalazio Nikola Pašić.
[49] Ljubica: 89-90.
[50] U Temišvaru, Vladimir Ljotić i Knez Petar Karađorđević pokrenuli su list „Narodni glasnik“ koji je ostao veran idealima Ujedinjene Omladine Srpske i socijelističke grupe Svetozara Markovića u njoj.
