Iako lišen vlasti i izgnan posle revolucije 1917. godine, Ruski imperatorski dom je nastavio da postoji u određenoj oblasti prava, odnosima koji su regulisani normama ruskog i međunarodnog dinastičkog prava. Ovo pravo je formulisano u porodičnim dinastičkim statutima, koji čine sastavni deo zakona monarhističkih država. U onim zemljama, gde je uspostavljen republikanski oblik vlasti, porodični statuti regulišu odnose unutar bivše dinastije i njen odnos sa drugim carskim i vladarskim domovima.
Rusko dinastičko pravo pripada austrijskom sistemu prestolonasledstva i zasniva se na pravu muškog prvorodstva do prenosa prava na predvođenje imperatorskog doma na žensku liniju posle nestanka muške dinastičke linije, kao i isključenje iz sastava imperatorskog doma i lišavanje prava prestolonasledstva potomaka iz nejednakih brakova. Za razliku od mnogih evropskih dinastija, koje su svoja porodična pravila značajno liberalizovala, ruski Carski Dom do danas održava na snazi sve položaje iz članova 25-39 Kodeksa zakona Ruske imperije „O poretku nasleđivanja prestola“ i sve neimovinske članove „Institucija o imperatorskoj porodici“.
Posle fizičkog uništenja 1918. godine svih muških potomaka cara Aleksandra III, pravo na predvođenje dinastije Romanov prešlo je na potomke Aleksandra II. Njegove starešine u poretku prvorođenog potomka bio je Veliki knez Kiril Vladimirovič, sin Velikog kneza Vladimira Aleksandroviča, koji je umro 1909. godine. Tokom 1922. godine, i dalje bez tačnih saznanja o sudbini svojih rođaka i nećaka, Kiril Vladimirovič uzima zvanje Staratelja državnog prestola, tj. regenta. Do 1924. godine nema nikakvih sumnji u pogibiju imperatora Nikolaja II, carevića Alekseja Nikolajeviča i Velikog kneza Mihaila Aleksandroviča, i 13. septembra Veliki knez Kiril Vladimirovič po osnovu člana 29 Osnovnih zakona Ruske imperije preuzima titulu imperatora sveruskog u izgnanstvu. Godine 1938, vladar je preminuo. Nasledio ga je njegov sin Veliki knez Vladimir Kirilovič. U emigraciji je on bio jedini član dinastije, sklopivši ravnorodni brak sa predstavnicom Gruzijskog carskog doma kneginjom Leonidom Georgijevnom Bagration-Muhranskom. Iz tog braka rodila se kći Velika kneginja Marija Vladimirovna. Ona je po osnovu člana 30 Osnovnih zakona bila određena da predvodi imperatorski dom, jer u trenutku smrti Velikog kneza Vladimira Kiriloviča 1992. godine, više nije ostalo muškog dinastičkog potomstva Romanovih (raspoloživi rođaci imperatorske proodice, potekli iz morganatskih brakova, nemaju pravo prestolonasledstva / čl. 36 OZRI / i ne pripadaju Imperatorskom domu / čl. 188 OZRI). Članovi Ruskog Imperatorskog Doma u ovom trenutku jesu četvoro ljudi: Glava Doma Velika kneginja Marija Vladimirovna, avgustovska majka Glave Doma, udovica Velikog kneza Vladimira Kiriloviča – Velika kneginja Leonida Georgijevna (rođena 1914), avgustvoski sin Glave Doma naslednik carević i Veliki knez Georgij Mihajlovič (rođen 1981) i kći kneza imperatorske krvi Jovana Konstantinoviča – kneginja imperatorkse krvi Ekaterina Jovanova (rođena 1915).
Konstitucionalizacija položaja Ruskog imperatorskog doma u izgnanstvu bilo je izvedeno brojnim dinastičkim aktima, među kojima su glavni: manifest Velikog kneza Kirila 31. avgusta 1924. godine o sticanju imperatorskih titula, ukaz imperatora Kirila 28. jula 1935. godine o titulama i prezimenima žena i dece članova imperatorskog doma iz neravnopravnih brakova, manifest Velikog kneza Vladimira 31. oktobra 1938. godine o pravima i obavezama imperatora sveruskih, akt Velikog kneza Vladimira 21. jula 1976. godine o pristanku na brak Velike kneginje Marije Vladimirovne sa princem Francom-Vilhelmom od Pruske, žalba Velikog kneza Vladimira 25. jula 1989. godine u vezi sa smrću poslednjeg (pored Velikog kneza) člana imperatorskog doma muškog pola kneza imperatorske krvi Vasilija Aleksandroviča i obaveštenje Velikoj kneginji Mariji Vladimirovnoj 26. aprila 1992. godine o pogledu na pravo i obaveze imperatora sveruskih. Navedenim aktima, a takođe i nizom drugih manje značajnih dokumenata, bilo je ojačano dejstvo ruskog dinastičkog zakonodavstva u uslovima prisilnog izgnanstva, što je dozvolilo domu Romanovih da se sačuva na svojim istorijskim i pravnim osnovama.
Međutim, svi ovi akti bili su upućeni sunarodnicima i nisu mogli sami po sebi odrediti položaj svrgnute dinastije u sistemu stranih domova. Romanovi su rodbinskim vezama povezani sa praktično svim evropskim dinastijama, prijateljski odnosi sa rođanicama nikada nisu prekidani, ali je stvar u tome, što je za izgradnju zvaničnih odnosa, potrebno pribegavati tradicionalno utvrđenim formama dinastičke diplomatije. Prvi korak u ovoj oblasti je bilo slanje kabinetskih pisama.
U Ruskoj imperiji, kabinetska pisma imala su za cilj da obaveštavaju glave carskih i vladarskih domova o događajima u imperatorskom domu (rođenjima, brakovima, smrti, stupanjima na presto itd). Kabinetska pisma pisana su rukom i potpisivao ih je lično imperator. U naročito važnim slučajevima (na primer, stupanje na presto), kabinetska pisma su inostranim dvorovima dostavljale posebne deputacije. Kabinetska pisma su imala porodični i državni značaj.
Posle revolucije 1917. godine, prirodno, dolazi do višegodišnje pauze u pisanju kabinetskih pisama. Ona nisu slata ni 1924. godine, nakon što je Kiril Vladimirovič konstituisao položaj ruskog imperatorskog doma. Tako je nastala složena situacija, kada inostrani dvorovi nisu zvanično obaveštavani o novim položajima dinastije Romanov i sa pravne tačke gledišta oni su mogli ignostirati same događaje. Razume se, za života starije generacije dinastije to je bilo malo verovatno, ali je bilo neophodno razmisliti o budućnosti. Gubitak važnog pravnog osnova mogao bi kasnije naročito pogubno uticati na međunarodni položaj doma Romanovih.
Inicijativa za obnavljanje slanja kabinetskih pisama pripada mlađem bratu imperatora Kirila Velikog, knezu Andreju Vladimiroviču, koji se smatrao porodičnim „pravnikom“. Veliki knez je iskazao svoju ideju u vezi sa nastupanjem dinastičkog punoletstva Velikog kneza Vladimira Kiriloviča 1933. godine. Bio je to vrlo ugodan povod da se popuni praznina i obaveste vladarske kuće o svemu, što se dogodilo sa dinastijom Romanov posle revolucije.
Shvativši da je neophodno obnoviti staru tradiciju u fundamentalno novim uslovima, Veliki knez Andrej Vladimirovič je posvetio posebnu pažnju tehničkoj strani tako da, ne narušavajući običaj, u to vreme modernizuje praksu izrade i slanja kabinetskih pisama u duhu vremena.
Pre svega, prethodno pravilo prema kojem su kabinetska pisma pisana rukom i na ruskom jeziku, očigledno je bilo neprihvatljivo. Andrej Vladimirovič je predložio da se koristi mašina za pisanje (po ugledu na engleski dvor) i da se tekst sastavlja na francuskom, kao međunarodnom jeziku za diplomatske odnose.
Veliki knez je posebno razmotrio problem slanja kabinetskog pisma predsedniku Francuske republike. Ranije se kabinetska pisma nisu slala glavama republikanskih država, ali u savremenim uslovima Andrej Vladimirovič je to smatrao za koristan korak. Imajući u vidu moguće političke posledice, na diplomatske odnose Francuske i SSSR, on je predložio slanje pisma predsedniku „neslužbenim putem, direktno u Jelisejsku palatu, kao privatno pismo, što takvom postupku oduzima zvaničnost, a istovremeno, on privatno (predsednik A. Lebron – A.Z.) je privatno obavešten o ovom događaju.“
Andrej Vladimirovič je predložio sledeći poredak: „Svojeručno napisano i potpisano pismo zapečaćeno u koverti i napisano, po svojoj formi, kome je pismo namenjeno. Ova koverta je položena u drugu sa priloženim pismom šefa kancelarije za šefa Kabineta ili kancelarije (…) sa zahtevom da se pismo prenese onome ko je naznačen.“
Imperator Kiril je odobrio i usvojio inicijativu brata. U kabinetskom pismu, posle obaveštenja o dinastičkom punoletstvu naslednika carevića i Velikog kneza Vladimira Kiriloviča, kaže se da je to prvi veseli događaj u imperatorskom domu posle „teških ispita, u kojima se našla naša zemlja, kao i naša porodica“, a takođe o tome, što je posle smrti starijih u poretku prestolonasleđa, njih nasledio Kiril Vladimirovič kao glava doma.
Inostrani dvorovi nisu oklevali da odgovore na kabinetsko pismo. Čestitke, uz obraćanje Kirilu Vladimiroviču više ne prosto kao „Velikom knezu ruskom“, već kao Glavi Ruskog imperatorskog doma, a u nekoliko slučajeva kao imperatoru, stigle su od svih vladajućih monarha i glava svrhnutih i drugih dinastija. Za života imperator Kiril je kabinetska pisma uputio dva puta – u vezi sa smrću carice Viktorije Fjodorovne 1936. godine i u vezi sa brakom Velike kneginje Kire Kirilovič s Princem Lujem Ferdinandom od Pruske 1938. godine. Te godine je imperator preminuo. Njegov naslednik Veliki knez Vladimir Kirilovič nije slao kabinetska pisma.
Odsustvo kabinetskog pisma u vezi sa smrću imperatora Kirila bila je ozbiljna greška. Inostrani dvorovi još jednom su se pravno našli u neznanju, ko je glava Ruskog imperatorskog doma. Okolnosti vremena nisu dozvolile da se ispravi greška ni posle rata 1948. godine u momentu zaključenja braka Velikog kneza Vladimira sa gruzijskom kneginjom Leonidom. Iz političkih i materijalnih razloga svadba je održana u skromnom okruženju bliskih ljudi, a ruska javnost je upoznata sa ovim putem kratkog obaveštenja od 13. avgusta 1948. i iz članaka u emigranskim novinama. Sve ovo nije imalo strogo službeni karakter, makar u odnosu prema strancima.
Novo slanje kabinetskog pisma inicirano je 1953. godine, takođe od strane Velikog kneza Andreja Vladimiroviča. Velika kneginja Leonida Georgijevna je očekivala rođenje deteta, buduće naslednice. Već 3. oktobra 1953, više od 2 meseca pre očekivanog porođaja, Andrej Vladimirovič je svom nećaku predao projekat kabinetskog pisma. On je naglasio da je u pismu potrebno pomenuti tri događaja – percepciju prava i dužnosti Vladimira Kiriloviča kao glave doma, njegov brak, i na kraju rođenje deteta. Imperator je tako i postupio. Kabinetsko pismo je on uputio posle srećnog događaja, u januaru 1954. godine. Kao i u predratnom periodu, odgovori su dobijeni od svih monarha i glava dinastija. Poseban značaj ima odgovor tada mlade britanske kraljice Elizabete II. Činjenica je da pismo engleskom dvoru nije poslato 1933. godine, iz političkih razloga. Na ovaj način, imperator Kiril je 1934. godine bio zvanično ne čelu ruskog imperatorskog doma, pošto je na poziv kralja Džordža V prisustvovao venčanju princa Džordža od Kenta sa princezom Marinom od Grčke, jer pravno engleski dvor nije imao predstavu o situaciji u dinastiji Romanov. Vladimir Kirilovič je tamo koristio titulu kneza imperatorske krvi, kao što je to bio njegov otac i on se sam ne javlja kao glava dinastije, tj. imperator de iure. Razmena kabinetskih pisama između Velikog kneza i kraljice je stavila tačku na ovu dvosmislenost. U svom odgovoru, 15. oktobra 1954. godine Elizabeta II, toplo pozdravlja cara povodom njegovog braka i rođenja Velike kneginje Marije i zaključuje na kraju: „Vašem Imperatorskom Visočanstvu odana nećaka Elizabeta K“ («Your Imperial Highness’s Affectionate Niece Elizabeth R”).
Međudinastičke i uopšte međunarodne odnosi Kraljevskih domova aktivno i plodotvorno koriste mnoge zemlje, uključujući i one sa republikanskim oblikom vladavine. Većina zemalja istočne Evrope, koje su se oslobodile komunizma, već su stvorile zakonske i faktičke uslove za povratak bivših vladarskih dinastija u domovinu i pružile im mogućnost da u potpunosti službe svojim narodima. Želeo bih da se nadam, da će se u bliskoj budućnosti to dogoditi i u Rusiji.
Napomena: tekst je pisan pre smrti kneginje Leonide (2010) i Ekaterije Jovanove (2007).
Autor:
Aleksandar Nikolajevič Zakatov, lični sekretar carske porodice, direktor Kancelarije Glave Ruskog carskog doma Njenog Imperatorskog Veličanstva Velike Kneginje Marije Vladimirovne. Docent na katedri za istoriju otadžbine, države i prava Humanističkog fakulteta Moskovskog državnog univerziteta za geodeziju i kartografiju. Član naučnog saveta za proučavanje i zaštitu kulturnog i prirodnog nasleđa Ruske akademije nauka. Član Saveza pisaca Rusije.
Tekst sa ruskog jezika preveo gospodin Filip Pejković, uz saglasnost autora za prevod i objavljivanje.
